Podsumowanie
Nietolerancja pokarmowa to zmniejszona zdolność organizmu do trawienia niektórych rodzajów żywności lub składników pokarmowych. Choć jest mniej niebezpieczna niż alergia pokarmowa, obniża jakość życia wielu osób na całym świecie. Poniżej znajdują się informacje na temat jej przyczyn i jak można sobie z nią poradzić.
Czym jest nietolerancja pokarmowa?
Nietolerancja pokarmowa to problem z trawieniem określonych produktów spożywczych, któremu zazwyczaj towarzyszą nieprzyjemne objawy [1]. Mogą obejmować ból brzucha, wysypkę, wymioty, wzdęcia lub biegunkę. Pojawienie się tych objawów następuje zazwyczaj w ciągu kilku godzin po zjedzeniu danego pokarmu, ale może trwać nawet do kilku dni.
Badania pokazują, że u około 3,6% osób występują niepożądane reakcje na żywność w ich dokumentacji medycznej [2]. Obejmuje to zarówno alergię pokarmową, jak i nietolerancję pokarmową, czyli dwa często mylone schorzenia. Oto jak je rozróżnić:
Brak udziału układu odpornościowego
Nietolerancja pokarmowa, w przeciwieństwie do alergii pokarmowej, nie jest mediowana przez reakcję nadwrażliwości układu odpornościowego [3]. Zazwyczaj przyczyną jest niewystarczająca ilość enzymu, który nie jest w stanie skutecznie rozłożyć określonej cząsteczki pokarmowej.
Dłuższy czas pojawienia się objawów
W przypadku nietolerancji pokarmowej objawy pojawiają się stopniowo (w ciągu godzin), podczas gdy objawy alergii pokarmowej występują niemal natychmiast. Między innymi dlatego diagnoza nietolerancji pokarmowej jest często tak nieuchwytna. Kiedy objawy pojawiają się godziny (lub dni!) po jedzeniu, trudno jest powiązać je z konkretnym produktem spożywczym.
Brak zagrożenia życia
Nietolerancja pokarmowa nie zagraża życiu, w przeciwieństwie do alergii pokarmowej, która może skutkować anafilaksją. Reakcja anafilaktyczna jest stanem nagłym wymagającym pomocy medycznej. Charakteryzuje się szybkim początkiem objawów, takich jak wysypka, trudności w oddychaniu, wymioty i spadek ciśnienia krwi. U osób z alergią pokarmową reakcja ta może być wywołana przez śladowe ilości pokarmu, podczas gdy w przypadku nietolerancji pokarmowej praktycznie nigdy tak się nie dzieje [4].
Diagnoza
Najczęstszym sposobem diagnozowania nietolerancji pokarmowej jest dieta eliminacyjna. Najpierw tworzy się dziennik posiłków, odnotowując, jaki pokarm i o której godzinie został zjedzony. Następnie łączy się objawy z konkretnym pokarmem. Podejrzany produkt wyklucza się z diety na 2-6 tygodni [1], aby sprawdzić, czy objawy znikną. Jeśli znikną, pokarm jest ponownie wprowadzany stopniowo. Często ludzie odkrywają, że istnieje pewna ilość danego produktu, którą mogą tolerować bez żadnych objawów.
W przypadku badań laboratoryjnych, pomiar poziomu przeciwciał jest standardem w diagnostyce różnicowej niektórych schorzeń. Przykładowo, przeciwciała przeciwko gliadynie są mierzone przy podejrzeniu celiakii, a przeciwciała anty-laktoalbuminowe są badane w alergii na mleko krowie nieopartej na IgE (zarówno w klasie IgG, jak i IgA) [3].
Innym rozwiązaniem jest FOX (Food Xplorer), zestaw testowy do badania przeciwciał IgG przeciwko 286 antygenom pokarmowym. Wyniki te nie stanowią jednak samodzielnej diagnozy i muszą być starannie interpretowane przez lekarza. Dzieje się tak, ponieważ podwyższony poziom przeciwciał IgG może stanowić normalną odpowiedź immunologiczną na antygeny pokarmowe [5]. W rzeczywistości podwyższone poziomy IgG4 oznaczają tolerancję, a nie nadwrażliwość [4].
8 najczęstszych nietolerancji pokarmowych
1. Produkty mleczne
Osoby, u których objawy występują po spożyciu produktów mlecznych, bardzo często mają nietolerancję laktozy. Szacuje się, że 68% ludzi na całym świecie cierpi na jakąś formę tego schorzenia [6].
Laktoza jest cukrem zawartym w mleku. W jelitach jest trawiona przez enzym laktazę, co umożliwia jej wchłanianie do krwi. Osoby z nietolerancją laktozy wytwarzają niewystarczające ilości tego enzymu. Niestrawiona laktoza przyciąga wówczas do jelit dużo wody, powodując biegunkę. Kiedy laktoza przechodzi do okrężnicy, jest fermentowana przez mikrobiom, w procesie, który wytwarza gazy [4]. Dlatego ludzie doświadczają wtedy wzdęć. Wszystkim tym objawom powszechnie towarzyszą nudności.
Obecnie nie ma lekarstwa na nietolerancję laktozy. Jednak objawy można kontrolować dietą bez laktozy. Pacjentom zaleca się unikanie jogurtów, mleka, lodów lub miękkich serów.
2. Gluten
Gluten to ogólne określenie niektórych białek zawartych w pszenicy, jęczmieniu i życie [4]. U niektórych osób spożywanie pokarmów bogatych w te białka wywołuje nieprzyjemne objawy, takie jak wzdęcia, biegunki czy bóle brzucha. Nie zawsze można je jednak przypisać samej nietolerancji glutenu. Istnieją bowiem trzy różne schorzenia związane z glutenem: nietolerancja glutenu, alergia na pszenicę i celiakia. Ponieważ ich objawy i związane z nimi zagrożenia dla zdrowia różnią się, warto umieć je rozróżnić.
Celiakia
Celiakia jest chorobą autoimmunologiczną. Oznacza to, że własny układ odpornościowy atakuje komórki organizmu. W nieleczonych przypadkach celiakia może powodować poważne uszkodzenie błony śluzowej jelit.
Stan ten opiera się na reakcji nadwrażliwości układu odpornościowego na gliadynę, białko znajdujące się w glutenie [7]. Innymi słowy, gdy gluten dostaje się do jelit, dochodzi do stanu zapalnego. W krótkim okresie objawia się to wzdęciami, biegunką i nudnościami. W dłuższej perspektywie dochodzi jednak do poważnego uszkodzenia komórek jelitowych. Dlatego tak ważne jest, aby tacy pacjenci całkowicie unikali spożywania glutenu.
Na poziomie genetycznym istnieją dwa allele, które predysponują do celiakii: HLA-DQ2, HLA-DQ8 [4]. Oba są brane pod uwagę podczas diagnostyki celiakii.
Innym ważnym testem diagnostycznym w kierunku celiakii jest pomiar poziomu przeciwciał. W szczególności obejmują one przeciwciała anty-TG (przeciwko transglutaminazie), anty-DGP (przeciwko fragmentom gliadyny), a także anty-EMA (przeciwko endomysium) w klasach IgG i IgA [7].
Alergia na pszenicę
Alergia na pszenicę jest również mediowana przez układ odpornościowy. W tym przypadku przeciwciała (klasy IgE) są wytwarzane przeciwko niektórym białkom pszenicy, ale niekoniecznie glutenowi [4].
Alergia na pszenicę charakteryzuje się szybkim wystąpieniem nudności, pokrzywki lub wysypki po zjedzeniu pokarmu zawierającego pszenicę. Obrzęk i swędzenie ust oraz gardła to kolejne bardzo częste objawy. W ciężkich przypadkach alergia na pszenicę może zagrażać życiu w postaci reakcji anafilaktycznej (z objawami takimi jak trudności w oddychaniu lub omdlenie). Wymaga to natychmiastowej pomocy medycznej.
Alergię na pszenicę można zdiagnozować tak jak każdą inną alergię pokarmową, za pomocą testów skórnych i diet eliminacyjnych.
Nietolerancja glutenu
Istnieją również osoby, które doświadczają nieprzyjemnych objawów, ale nie wykazują oznak celiakii ani alergii na pszenicę w badaniach laboratoryjnych i klinicznych. U tych osób często, przez wykluczenie, diagnozuje się nietolerancję glutenu (znaną również jako nadwrażliwość na gluten niezwiązana z celiakią) [8].
Objawy nadwrażliwości na gluten obejmują [9]:
- wzdęcia
- biegunkę
- ból brzucha
- wysypkę
- bóle głowy i zmęczenie
- depresję
Zarządzanie leczeniem
Leczenie nietolerancji glutenu, alergii na pszenicę, a także celiakii polega na diecie bezglutenowej [1]. Należy unikać pokarmów zawierających gluten, takich jak chleb, makaron, piwo, płatki zbożowe czy sos sojowy.
3. Kofeina
Kofeina to cząsteczka znajdująca się w kawie, herbacie, Coca Coli i napojach energetycznych. Zwiększa czujność i uwagę, jednocześnie zmniejszając senność. Z tego powodu jest określana mianem stymulanta.
Kofeina działa poprzez blokowanie receptorów adenozyny, które znajdują się w ośrodkowym układzie nerwowym, sercu lub okrężnicy. W naszych mózgach adenozyna jest cząsteczką wywołującą sen. Dlatego kofeina zmniejsza senność, blokując jej działanie [10]. Adenozyna obniża również częstość akcji serca [11]. W związku z tym picie napojów bogatych w kofeinę wywołuje odwrotny efekt w postaci przyspieszenia akcji serca. Co ciekawe, adenozyna reguluje także aktywność motoryczną okrężnicy [12]. Wyjaśnia to, dlaczego tak wiele osób zgłasza, że nawet łyk kawy sprawia, że natychmiast chcą iść do toalety.
U osób wrażliwych wszystkie te efekty mogą ulec wzmocnieniu do tego stopnia, że stają się bardzo nieprzyjemne. Czujność zamienia się w niepokój lub bezsenność, zwiększona częstość akcji serca staje się niebezpiecznie szybkim biciem serca, a potrzeba wypróżnienia osiąga poziom biegunki. Wiele osób skarży się również na zgagę [12].
Podstawą nadwrażliwości na kofeinę są w pewnym stopniu czynniki genetyczne (zmienność w receptorach adenozyny) [10]. Innym ważnym czynnikiem jest zmienność w enzymach, które metabolizują kofeinę.
Osoby z nadwrażliwością na kofeinę powinny unikać więc picia napojów bogatych w kofeinę, czyli m. in. kawy, herbaty, Coca Coli i napojów energetycznych.
4. Salicylany
Salicylany to naturalnie występujące w roślinach związki chemiczne, które służą jako ochrona przed owadami i patogenami [13]. Cząsteczki te można znaleźć w prawie każdym produkcie spożywczym, a także w niektórych lekach i perfumach. Salicylany mają właściwości przeciwzapalne. Weźmy na przykład aspirynę - to nic innego jak kwas acetylosalicylowy.
U osób z nietolerancją salicylanów, zamiast działania przeciwzapalnego, pojawiają się nieprzyjemne reakcje. Objawy często są związane w układem oddechowym i obejmują [13]:
- zatkany nos
- astmę
- polipy nosa
- zapalenie jelit
- pokrzywkę.
Diety eliminujące salicylany są zazwyczaj bardzo restrykcyjne, ponieważ salicylany występują w szerokiej gamie produktów spożywczych. Niemniej jednak unikanie "bomb salicylanowych", takich jak przyprawy, pomarańcze i jagody, może przynieść pewien pozytywny efekt. Należy również unikać leków zawierających salicylany oraz tych działających na enzym COX-1 (np. aspiryna i ibuprofen). U pacjentów z ciężkimi objawami stosuje się miejscową lub ogólną terapię kortykosteroidami.
5. Histamina
Histamina to cząsteczka biorąca udział w reakcjach immunologicznych, neuroprzekaźnictwie i regulacji funkcji trawiennych. Jest jednym z mediatorów odpowiedzialnych za świąd i obrzęk. Rolą histaminy jest zwiększenie przepuszczalności naczyń włosowatych, aby umożliwić białym krwinkom dotarcie do miejsca infekcji [4].
Histamina jest obecna w różnym stopniu w produktach spożywczych, które spożywamy na co dzień. Istnieje naturalna równowaga między jej rozkładem, spożyciem i produkcją. W naszych organizmach za rozkład odpowiada enzym diaminooksydaza (DAO) [14]. To właśnie ten enzym jest niewydolny u osób z nietolerancją histaminy.
Gdy histamina nie może być prawidłowo rozłożona, gromadzi się w organizmie. Ponieważ jest to cząsteczka regulacyjna, jej nagromadzenie powoduje szereg objawów, takich jak [14]:
- pokrzywkę, świąd
- ból i zawroty głowy
- trudności w oddychaniu
- wzdęcia, biegunkę lub nudności.
Osobom z nietolerancją histaminy zaleca się przestrzeganie diety niskohistaminowej. Polega ona głównie na unikaniu produktów o wysokiej zawartości histaminy, takich jak:
- ryby (zwłaszcza konserwowe)
- mięso (zwłaszcza wędliny)
- sery dojrzewające
- piwo, wino i inne napoje fermentowane
- fasola, soja, grzyby, pomidory
- owoce cytrusowe, rodzynki, truskawki
- czekolada
6. FODMAPs
Skrót FODMAP oznacza fermentujące oligo-, di-, mono-sacharydy i poliole [15]. Jest to grupa krótkołańcuchowych cukrów występujących w różnych produktach spożywczych. U osób wrażliwych FODMAPs mogą powodować dolegliwości jelitowe.
FODMAPs nie są wchłaniane w jelicie cienkim w znaczącym stopniu, więc wędrują do jelita grubego. Tam są fermentowane przez bakterie jelitowe [15]. U osób wrażliwych proces ten wytwarza nadmiar gazów i przyciąga wodę do jelit.
Objawy obejmują [15]:
- skurczowe bóle brzucha
- biegunkę
- zaparcia
- wzdęcia i gazy.
Nietolerancja FODMAP-ów występuje szczególnie u osób z zespołem jelita drażliwego (IBS). Pojawiające się dane sugerują, że dieta niskofodmapowa przynosi ulgę w objawach [16]. W takiej diecie należy unikać [16]:
- pszenicy, jęczmienia, żyta
- fasoli, buraków, soczewicy
- jabłek, awokado, brzoskwiń
7. Siarczyny
Siarczyny to substancje chemiczne używane jako konserwanty w żywności i lekach. Chociaż większość osób dobrze je toleruje, u wrażliwych osób siarczyny mogą powodować niepożądane reakcje. Nadwrażliwość na siarczyny występuje najczęściej u astmatyków [17]. Najczęstsze objawy to [17]:
- pokrzywka
- ból brzucha i biegunka
- niedociśnienie
- kaszel i świszczący oddech
- ciężka reakcja astmatyczna.
Gdy żywność lub lek zawiera dodatki siarczynów, musi to być zadeklarowane na opakowaniu. Najczęściej, stosunkowo wysoką zawartość siarczynów mają takie produkty jak wino, suszone owoce, chipsy, marynaty [17].
8. Fruktoza
Fruktoza to cukier prosty (węglowodan) znajdujący się w owocach, warzywach i substancjach słodzących. Pokarmy o wysokiej zawartości fruktozy to między innymi jabłka, winogrona, groszek, cukinia, miód i słodkie syropy. Innym istotnym źródłem fruktozy są napoje bezalkoholowe zawierające duże ilości syropu kukurydzianego o wysokiej zawartości opisywanego cukru. Wykorzystanie fruktozy jako metody słodzenia napojów jest jednym z powodów stałego wzrostu jej spożycia [18].
Wchłanianie fruktozy w jelicie cienkim nie zależy od enzymów trawiennych. Zamiast tego opiera się na transporterach GLUT [18]. Mają one różną pojemność u różnych osób, więc gdy tylko ta pojemność zostanie przekroczona przez wysokie spożycie fruktozy, pojawiają się objawy złego wchłaniania. Następnie fruktoza wędruje do okrężnicy, gdzie jest fermentowana przez bakterie jelitowe, wytwarzając gazy i przyciągając wodę do okrężnicy. Objawy nietolerancji fruktozy to [18]:
- wzdęcia i gazy
- biegunka
- ból brzucha
- nudności i wymioty.
Nietolerancja fruktozy może być wrodzona lub nabyta w wyniku uszkodzenia jelit, cukrzycy, celiakii lub choroby Leśniowskiego-Crohna [18]. Unikanie pokarmów i napojów o wysokiej zawartości fruktozy jest konieczne do kontrolowania objawów.
Uwaga: nietolerancji fruktozy (znanej również jako złe wchłanianie fruktozy) nie należy mylić z dziedziczną nietolerancją fruktozy: znacznie poważniejszym schorzeniem charakteryzującym się niedoborem enzymu wątrobowego.
Inne popularne nietolerancje pokarmowe
Nietolerancja jajek
U osób wrażliwych białka jaj mogą powodować dyskomfort w jamie brzusznej lub biegunkę [19]. Różni się to od alergii na jajka, która może zagrażać życiu.
Barwniki spożywcze
Niektóre barwniki spożywcze (np. Czerwień Allura AC, znana jako Red 40) mogą powodować łagodne niepożądane reakcje, głównie skórne [20].
Inne
Istnieje wiele innych cząsteczek, które powiązano z nietolerancją, takich jak aspartam czy glutaminian sodu (MSG). Jednak badania nad ich niepożądanymi skutkami są w dużej mierze niejednoznaczne, a FDA (Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków) uznaje je za bezpieczne [21]. Chociaż niektóre badania pokazują, że substancje te mogą powodować pewne objawy, zazwyczaj dzieje się to przy dawkach, które znacznie przekraczają te normalnie spożywane [21].
Podsumowanie
Nietolerancje pokarmowe, w przeciwieństwie do alergii pokarmowych, nie zagrażają życiu i nie są mediowane przez układ odpornościowy.
Jeśli doświadczasz niepożądanych reakcji na jedzenie, nietolerancję można ustalić za pomocą diet eliminacyjnych i testów laboratoryjnych.
Choć bardziej nieprzyjemne niż niebezpieczne, zdiagnozowanie nietolerancji pokarmowej i radzenie sobie z nią może znacznie poprawić jakość twojego życia.
